Tổng quan về gốm bàu trúc

Làng gốm Bàu Trúc hiện nay thuộc thị trấn Phước Dân, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Làng được coi như một bảo tàng mang đặc tính gốm truyền thống của dân tộc Chăm.

Ninh Thuận có khá nhiều làng Chăm, nhưng chỉ riêng đất sét làng Bàu Trúc mới tạo nên được những đồ gốm nổi tiếng.

Tháng 10 năm 2017, Bộ Văn hoá Thể thao và Du lịch đã công bố chứng nhận “Nghệ thuật làm gốm truyền thống của người Chăm làng Bàu Trúc được đưa vào di sản văn hoá phi vật thể quốc gia”.

Hiện nay khi nói tới gốm Champa đa phần, thường đề cập đến hai loại gốm: Gốm có men ở Gò Sành (Bình Định) và Gốm dân gian Chăm Bàu Trúc.

Gốm men Gò Sành (Bình Định) mặc dù có một thời kỳ huy hoàng trong quá khư, nhưng hiện nay đã mai một, không tìm thấy cơ sở sản xuất gốm men Gò Sành. Gốm men Gò Sành chỉ được trưng bày trong các viện bảo tàng.

Làng gốm Bàu Trúc được xem là làng gốm cổ nhất Đông Nam Á còn tồn tại đến ngày nay.

Theo truyền thuyết, tổ nghề của làng Bàu Trúc là vợ chồng ông Po Klaong Can. Nghìn năm trước ông đã dạy cho phụ nữ trong làng cách lấy đất, nặn, nung đất sét thành những dụng cụ, vật trang trí.

1. Đặc trưng về chế tác

Gốm Bàu Trúc rất đa dạng về hình dáng, được làm hoàn toàn thủ công, để tạo được một dáng gốm hoàn chỉnh, người thợ gốm phải trải qua các công đoạn nhỏ: Nặn hình, chà láng gốm, trang trí hoa văn và tu sửa gốm.

Cùng kỹ thuật nung lộ thiên độc đáo mang đậm nét văn hoá của cộng đồng Chăm. Gốm được nung ngoài trời, lò nung không cố định, tuỳ nghi ứng biến. Vật liệu dùng để nung là củi, rơm, rạ, trấu,…

Trước khi nung, gốm phải phơi cho thật khô, rồi úp lên một lớp củi dày khoảng 20-30 cm, phủ kín bằng rơm rạ. Lò nung được được đốt lửa khoảng 2-3 tiếng đồng hồ (có tài liệu cho rằng gốm được nung trong 6 giờ với nhiệt độ từ 500-600 độ C), gốm đến độ chín thì sản phẩm hoàn chỉnh. Người ta có thể tạo thêm màu gốm bằng việc phun màu lấy từ vỏ cây điều.

Khi gốm chín, vấn giữ được màu của đất sét, các già làng kiểm tra bằng cách gõ vào sản phẩm, gốm được nung có chất lượng thì tiếng gõ lanh canh, trong trẻo

Điểm đặc biệt của gốm Bàu Trúc là các sản phẩm đều không có khuôn mẫu, và được làm thủ công hoàn toàn, không có sự can thiệp của máy móc ở bất kỳ giai đoạn nào trong quá trình làm gốm.

Nghệ nhân gốm không sử dụng bàn xoay khi làm gốm, thay vào đó người thợ sẽ đi thành vòng tròn ngược chiều kim đồng hồ để tạo hình cho sản phẩm của mình. Có lẽ bởi vậy, mà trong từng sản phẩm gốm đều mang trong mình những tâm tư, tình cảm của nghệ nhân.

Cũng chính bởi vậy mà mỗi nghệ nhân có thể nhào nặn hàng chục chiếc bình, bức tượng nhưng các sản phẩm không bao giờ giống nhau và độc bản.

Cả làng Ninh thuận có hàng chục làng Chăm nhưng chỉ có bàn tay phụ nữ làng Bàu Trúc kết hợp cùng đất trên cánh đồng Ha-mu- crao trên bờ sống Quao mới làm được gốm. Bởi theo truyền thuyết ông tổ Po Klaong Can chỉ dạy cho phụ nữ trong làng, bởi vậy bí quyết của làng nghề được phụ nữ gìn giữ và lưu truyền cho đến thế hệ sau.

So sánh với nghề làm gốm của gốm Bát Tràng, hay gốm Đồng Nai đa số đàn ông là nghệ nhân, nhưng khác biệt một chút với đó, gốm Chăm nghệ nhân chủ yếu là phụ nữ đảm nhận, vì Chăm theo chế độ mẫu hệ, mẹ truyền con nối, bí quyết của làng nghề chỉ được phụ nữ giữ.

Nhưng hiện nay, những người phụ nữ trẻ biết làm gốm Bàu Trúc còn rất ít

2. Đặc trưng về chất liệu

Gốm được làm bằng loại đất sét có độ kết dính khá cao, được thợ gốm lấy từ đất ruộng Ha-mu crao gần bờ sông cách làng khoảng 3km do phù sa bồi tụ lâu năm mà thành. Và cũng chỉ có đất ở vùng đó mới có thể làm được gốm Bàu Trúc.

Đất khi đào về được đạp nhỏ, phơi khô, rồi tưới nước vừa phải, trùm ủ suốt một đêm ở trong kho chứa đặc trưng của đất, khoảng 12 tiếng đồng hồ thì đất tơi ra. Sau đó, trộn đất sét với cát theo tỷ lệ cảm nhận của nghệ nhân làm gốm và dùng chân để nhồi đất.

3. Đặc trưng về thẩm mỹ

Gốm Bàu Trúc truyền thống nghiêng về nhóm những đồ gốm gia dụng. Những vật dụng gốm truyền thống Bàu Trúc được phát sinh từ gốc cơ bản ban đầu là: Loại nồi nhỏ (gaok aom), loại niêu nhỏ (klait) và loại đội nước có kích thước nhỏ (buk),…

Để phù hợp với thời đại, các mẫu mã gốm Chăm hiện đại cũng đã chuyển đổi theo, không còn là những mẫu gốm đơn giản dùng làm đồ đun, nấu và đựng như xưa mà đã chuyển đổi dần sang gốm mỹ nghệ với nhiều mẫu mã đa dạng có kích thước lớn nhỏ khác nhau như: các loại bình trang trí, bình phong thủy, hộp đèn, các loại bình cắm hoa, cá tượng Chăm như Siva, Vishnu, Brahma, Apsara…

Những sản phẩm mới này được nghệ nhân Bàu Trúc sáng tạo rất đẹp mắt, thu hút nhiều người mua. Loại gốm mỹ nghệ này đang được ưa chuộng ở thị trường phía Nam, chủ yếu người mua dùng để trang trí nội thất gia đình, quán cà phê, nhà hàng, khách sạn hoặc các resort.

Gốm khi nung chín đưa ra khỏi lò được người thợ gốm tạm thời chọn lựa, sắp xếp, phân ra làm 3 loại cơ bản:

Loại 1: Gốm màu chín đỏ, xanh nâu, không bị nứt, không bị méo. Đây là loại sản phẩm tốt được chú trọng hàng đầu.

Loại 2: Gốm màu chín đỏ, xanh, xanh nâu, có đường nứt ở miệng, ở đáy. Đây là sản phẩm bị hư do bị nung quá nhiệt độ. Để cho loại gốm này sử dụng được người thợ gốm Bầu Trúc thường dùng cơm trộn với mảnh gốm chín giã nhỏ thành bột trét vào lấp kín các đường nứt của gốm bị hư. Đây là biện pháp khắc phục gốm hư của người thợ gốm Bầu Trúc.

Loại 3: Gốm có màu đen. Đây là loại gốm nung thiếu củi chưa đủ nhiệt độ (nhiệt độ thấp) để nung chín gồm Gốm loại này khi thấm nước sẽ bị vỡ ra cho nên không sử dụng được. Muốn đưa loại gốm này vào sử dụng phải nung lại lần thứ hai.

Ngoài ra, để tạo màu cho gốm người ta còn sử dụng các nguyên liệu tạo màu cho gốm có thể là nước vỏ điều hoặc nước vỏ cây ngâm, để tạo ra màu xám tro hoặc đen cho gốm.

Các loại hoa văn truyền thống trên gốm Bàu Trúc: Hoa văn khắc vạch, in chấm, vỏ sò, hoa văn thực vật và hoa văn móng tay. Trên con đường hội nhập, ngày nay, gốm Bàu Trúc đã có nhiều hoa văn và mẫu mã mới, kết hợp nhuần nhuyễn giữ truyền thống và hiện đại để tạo nên nét độc đáo của gốm Chăm pa

4. Gốm Bàu Trúc đương đại

Làng nghề hiện nay thu hút rất nhiều du khách trong nước và quốc tế đến thăm quan tìm hiểu. Qua du khách quốc tế, sản phẩm làng nghề đã và đang có mặt ở nhiều nước.

Nghệ nhân Đàng Thị Phan, một trong những nghệ nhân lớn tuổi nhiều năm gắn bó với nghề, vẫn rất đam mê truyền nghề cho con cháu và bất kỳ ai yêu nghề làm gốm. Bà chính là người đưa gốm Bàu Trúc sang Nhật, Pháp, Malaysia theo các chương trình giới thiệu văn hóa của tỉnh Ninh Thuận.

Nguồn HTV: Nghệ Nhân Đàng Thị Phan

Bà từng ba lần đến Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam ở Hà Nội thi tay nghề làm gốm, một lần đưa 50kg đất nguyên liệu lấy từ đồng Nú Lăng trộn với cát sông Quao sang Tokyo, Nhật Bản biểu diễn nghề gốm truyền thống Bàu Trúc.

Nghệ nhân Đàng Xem là một trong số ít đàn ông của làng Bàu Trúc  theo nghề này từ sớm, lại tiên phong sản xuất gốm mỹ nghệ.

Ông chính thức gắn bó với nghề gốm mỹ nghệ từ năm 1999 đến nay. Bàn tay tài hoa của nghệ nhân Đàng Xem đã chế tác hàng ngàn tác phẩm gốm mỹ nghệ phục vụ nhu cầu trưng bày của các gia đình và các doanh nghiệp trong cả nước.

Hiện nay, dù xã hội phát triển, những con người làng Bàu Trúc vẫn luôn gìn giữ những nét văn hóa bản địa.

Nhớ ơn của tổ nghề vào dịp lễ hội Kate hàng năm khoảng từ cuối tháng 9 đến đầu tháng 10 dương lịch, bà con làng Chăm Bàu Trúc tổ chức cúng tế long trọng, biết ơn vợ chồng ngài Po Klaong Can.